Sahip Ata Külliyesi

Sahip Ata Camii Konya’da Anadolu Selçuklu Devri hatıralarını yaşatan en önemli mimari örneklerden biri Sahip Ata külliyesidir. Külliye cami, hankah, türbe, hamam ve dükkânlardan oluşmaktadır. Bunların hepsi birden bir plan üzerine değil, farklı zamanlarda değişik planlar üzerine yapılmıştır. Bu yapıların ilki olan cami, mevkii dolayısıyla, süreç içerisinde Larende Camii adını da almıştır. Konya’nın Larende Mahallesinde eski şehir surunun Larende Kapısı karşısında Karaman yolu ile Meram yolunun kesiştiği köşede bulunmaktadır.

Camii, kuzey cephesi portali üzerinde bulunan kitabesine göre II. Keykâvus’un saltanatı sırasında H.656/M.1258 senesinde Selçuklu Döneminin ünlü vezirlerinden Hacı Ebubekir oğlu Hüseyin oğlu Sahip Ata Fahreddîn Ali tarafından Kelûk Bin Abdullah’a yaptırılmıştır. Yapı geçirdiği onarımlarla büyük ölçüde özgünlüğünü yitirmiş, gerek dış görünüşü, gerekse iç düzeni tamamen değişmiştir. Kaynaklardan iki defa yangın geçirmiş olduğunu öğrendiğimiz cami, 1871 yılında yeniden yapılmıştır. Yangınların verdiği tahribatların sonucunda yapılan onarımlar orijinal plana bağlı kalınmadığından caminin giderek küçültüldüğü ve sadeleştirildiği anlaşılmaktadır. İlk yapı, çıkan yangınlar sonucunda çini mozaik mihrabı, anıtsal portali, bugün müzede sergilenen ahşap kapı kanatları ile türbeye açılan pencerenin ahşap pencere kanadı hariç tamamen yok olan yapının yerini bugünkü cami inşa edilmiştir.

Yangından sonra inşa edilen camii mihrap duvarına dik olarak uzanan beş sahınlı ve üzeri kırma çatı kaplı olarak yapılan caminin, kuzey-güney istikametindeki mesafesi de önceki yapıdan daha kısa tutulmuştur. Her sahında üç ahşap direğin yer aldığı yapıda ahşap ayaklar birbirlerine ve duvarlara mihraba dikey istikamette atılmış bursa kemerleriyle bağlanmaktadır. Yapının çini mozaik tekniğinde yapılmış olan özgün mihrabı Selçuklu çini işçiliğinin en nadide örnekleri arasındadır. İbrahim Hakkı Konyalı, “Sanatkâr bu mihrabı yaratmak için alçı levhalar üzerinde ömür törpüleyen bir emek sarf etmiştir. Kuyumcu altın bir levhaya hurda taşları ve pırlantaları nasıl oturursa bu da öyle bir itina göstermiştir. Çinilerde siyah, yeşil, ak ve mavi renkler kullanılmıştır.” diyerek mihraba verilen emeği açıklamaktadır. Mihrapta tek renk çinilerin yanında, saray çinisi olarak bilinen lüster çiniler de kullanılmıştır. Mihrabın bordür ve kuşakları ile mukarnası altında görülen bu çiniler, bütün çinilerin kesilmiş parçalarıdır. Lüster çiniler bitkisel motifler ile ejder, kuş ve köpek gibi figürlü süslemeye sahiptirler. Sahip Ata Camii, Anadolu’daki ahşap direkli camilerin en eskilerinden olup, Beyşehir Eşrefoğlu Camii çoğu özelliği bakımından bu eserden ilham alınarak yapılmıştır. Ayrıca Anadolu’nun Moğol istilasından sonraki Türk Sanatında, gerek planlama ve gerekse tezyinattaki gelişmelerin başlangıcı olarak Sahip Ata Camii dönüm noktası olarak kabul edilmektedir.

Sahip Ata Hankâhı Konya’nın Meram İlçesi Sahip Ata Mahallesi, Larende Caddesi üzerindeki Sahip Ata Camii’nin güneyinde yer alır. Hankâh Selçuklu Döneminde Konya şehir surunun dışında Larende (bugünkü Karaman) yoluna açılan sur kapısının karşısında yer almaktadır.

Hankâhın doğuya açılan taç kapısının üst kısmındaki kitabesine göre 678 H/ 1279 M. Yılında, Selçuklu sultanı III. Gıyaseddin Keyhüsrev’in saltanı yıllarında dönemin ünlü Selçuklu vezirlerinden Hacı Ebubekir Zade Hüseyin oğlu Sahip Ata Fahreddin Ali tarafından yaptırılmıştır. Yapının mimarı bilinmemektedir. Hankâha doğu cepheye açılan portalin iki tarafında eyvan şeklinde düzenlenmiş dükkânlar yer alır. Hankaha dükkânların arasına yerleştirilmiş portalden girilmektedir. Portalden tonoz örtülü medhal kısmına girilir. Buranın güney ve kuzeyinde dikdörtgen şeklinde ikişer oda bulunur. Medhalden hankahın merkezini oluşturan iç avluya geçilmektedir. Köşeleri pahlanmış kare biçimindeki iç avlu, tepesinde aydınlık feneri bulunan bir kubbe ile örtülmüştür. Avlunun ortasında sekizgen bir havuz bulunmaktadır.

Sahip Ata Hankahı planı ile XIII. Yüzyılın bilinen Selçuklu tekke ve hankahları arasında en büyüklerden biri olarak dikkati çekmektedir. Ayrıca günümüze kısmen kalabilmiş çini süslemelerine bakılarak tezyinatı ile de devrinin en önemli eserlerinden birisi olmuştur. Planı belli olan bu hankah Merv ve Tirmiz bölgelerindeki XI.-XIII. Yüzyıllara ait merkezi kubbeli ve aksiyal eyvanlı Orta Asya evleri ile yakın benzerliğinin açıkça ortaya çıkışı, bu yapının sanat tarihi ve mimarlık yönünden önemini bir kez daha ortaya koymaktadır.

Sahip Ata Türbesi Konya’nın meram ilçesi, Sahip Ata Mahallesi, Larende Caddesi üzerinde yer alan Sahip Ata Camii’nin kıble duvarı ile hankah arasında yer alır. Sahip Ata, kendisi hayatta iken 675 H/ 1276 M. yılında iki oğlunu kaybetmiştir. Selçuklu emirlerinden olan iki oğlu da cimri olayında vefat eder. Babaları da onlara caminin mihrabı önüne bir türbe yaptırır. Üç sene sonrada türbenin kıble tarafına hankâhını (M.1279) yaptırmıştır. Fakat daha sonra kendisi de çok sevdiği oğullarının yanına gömülmeyi ister. Dünyada beraber kalamayan baba ve oğulların cesetleri bir çatı altında böylece yatacaktır. Onun için eski türbeyi yıktırarak yerine bugünkü daha büyük ve pek muhteşem bir aile türbesi yaptırır ve burada hem mabede hem de hankâha birer kapı açtırır.

Türbe kare planlı olup, büyük bir kemerle doğudaki ön mekâna açılmaktadır. Kübik gövde doğudaki büyük sivri kemere, diğer üç yönde ise beden duvarlarına oturan bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbeye geçiş Türk üçgenleriyle sağlanmıştır. Hankahın iç avlusundan kuzey eyvanın altında yer alan merdivenle türbenin kripta kısmına ulaşılır. Doğudaki ön mekân yıldız tonoz örtülü olup günümüzde ahşaptan meyilli bir çatı ile kapatılmıştır. Güneyindeki kapı hankah, kuzeyindeki kapı da cami ile türbenin bağlantısını sağlamıştır. Ayrıca türbe, güneyinde yer alan iki katlı pencere ile de hankaha, kuzeyindeki hacet penceresi ile camiye ve doğusundaki pencere ile dışarıya açılır. Eşsiz çinileriyle küçük bir çini müzesini hatırlatan türbe, Türk Çini Sanatı içerisinde de önemli bir yere sahiptir.

Sahip Ata Hamamı Konya'nın merkezinde, şehir surunun Larende Kapısı dışında, Sahip Ata'nın hanikâh ve türbesinin doğusunda yer almaktadır. Cami inşaatında çalışanların beden temizliğini sağlamak amacıyla yaptırılan çifte hamamın, camiden hemen önce yapılabileceği gibi, gelir getirmesi için kısa bir müddet sonra yapılmış da olabilir. Fakat hamamın hiçbir yerinde inşa tarihi, banisi ve mimarı hakkında bilgi veren bir kitabe bulunmamaktadır. Konya dış kalesinin Larende Kapısı önüne rastlayan Sahip Ata Manzumesi içinde bulunan bu hamama, Hamam-ı Sultani, Sahip Ata Hamamı, Sultan Hamamı, Larende Kapısı Hamamı, Larende Hamamı da denmektedir. Bu çifte hamam, Sahip Ata'nın Konya merkezindeki cami, türbe ve hanikâhtan müteşekkil manzumesinin vakfı olduğuna göre, onun tarafından 1258–1279 M. yılları arasında yaptırılmış olmalıdır. Mimari de muhtemelen, bu manzumenin mimarı olan Kelûk bin Abdullah'tır. Kitabesi mevcut değildir. Selçuklu Devrine ait bilinen çifte hamamların en büyüklerinden biri olan bu yapı, takriben doğu-batı istikametinde uzanan dikdörtgen bir sahayı kaplamaktadır. Erkek ve kadın bölümleri bulunan hamamın erkekler bölümüne batıdan, kadınlar bölümüne ise güneyden açılan bir kapı ile girilmektedir. Hamamın soğukluk ve sıcaklık arasında keçelik bölümü yer almaktadır. Kadınlar ve erkekler kısmı klasik şekilde haçvari planlı ve köşe hücreli plan şemasına uygun olarak yapılmıştır. Kuzeyde yer alan erkekler kısmı ile bunun güneyindeki kadınlar kısmı arasında sadece, erkekler kısmındaki hacimlerin biraz daha büyük tutulmuş olması bakımından fark vardır.

SAHİP ATA KÜLLİYESİ İLE İGİLİ KAYNAKÇA Atçeken, Z., “Konya Şer’iyye Sicil Kayıtlarına Göre Sahib Ata Külliyesinin Osmanlılar Zamanında Tamirleri ve Camiin Bazı Bilinmeyen Yönleri”, S.Ü. Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı:VI, Konya, 1992, s.101-108.

Akok, M., Konya’da Sahib Ata Hanikah, Camiinin Röleve ve Mimarisi”, Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı:XIX/II (1970), Ankara, 1972, s.5-38.

Başar, M.E., XII-XIII. Yüzyıl Anadolu Minareleri, Konya,1997, s.164-174, (S.Ü.Fen Bilimleri Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).

Başar, M., E., Konya Selçuklu Minarelerinde Restorasyon Denemeleri, Konya, 1988, s.116-127,( S.Ü.Fen Bilimleri Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).

Bayburtluoğlu, Z., “Anadolu Selçuklu Devri Büyük Programlı Yapılarda Önyüz Düzeni”, Vakıflar Dergisi, Sayı: XI, Ankara, 1976, s.81.

Erdemir, Y., “Ünlü Selçuklu Veziri Sahib Ata Akşehirli midir?”, I.Uluslararası Akşehir Nasreddin Hoca Sempozyumu (Bilgi Şöleni) , 6-7 Temmuz 2005, Akşehir, Akşehir Belediyesi Kültür Yayınları 6, s.21-29, resim 1-18.

Karamağaralı, H., Sahib Ata Camii’nin Restitüsyonu Hakkında Bir Deneme”, Röleve ve Restorasyon Dergisi, Sayı:III, Ankara, 1982, s.49–75.

Katoğlu, M. “XIII. Yüzyıl Anadolu Türk Mimarisinde Külliye”, Belleten, Cilt: XXXI, Sayı:123, Ankara, 1967, s.366, 341–342.

Merçil, E., “Sahip Ata”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt:XXXV, 2008, s.515-516.

Mimiroğlu, İ.M., “Sahib Ata Camii Mihrabındaki Lüster Çiniler”, Yeni İpek Yolu Konya Ticaret Odası Dergisi Konya Kitabı Özel Sayı (Aralık 2007), Sayı:X, Konya, 2007,s.463-471.

Önge, Y., “Konya Sahib Ata Hankâhı”, Suut Kemal Yetkin’e Armağan, Ankara, 1984, s.281-292.

Parlak, S., "Sahib Ata Külliyesi", TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: XXXV, s.516-518.

Sarre, F., “Konya Selçuklu Abideleri” (çev. S. Uzluk- A. O. Öztürk) Konya, 1999 (ayrı basım), Yeni İpek Yolu Özel Sayı, Konya II; s. 100–142.

Tuncer, O., C., “Konya Sahib-Ata Hankâhı Tâk Kapısının Geometrisi”, Lale Dergisi, Sayı:2, İstanbul, 1984.

Tuncer, O., C., “Orantı ve Modül Üzerine Selçuklu Yapılarından Bazı Örnekler”, Vakıflar Dergisi, Sayı: XIII, Ankara, 1981, s.456-457.

Yavuzyılmaz, A., Sahib Ata Külliyesinde Yapılan Restorasyon Çalışmaları, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Semineri, Konya, 2009.

Yörükoğlu, Ö., “Sahib Ata Araştırması Buluntuları”, Vakıflar Dergisi, Sayı: XI, Ankara, 1977, s.217-220.

Yörükoğlu, Ö., Sahib Ata Araştırması”, VII Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Cilt :I, Ankara, 1981, s.899–906.